1. Spreek nooit met onbekenden (vervolg)

Nederlands > De roman > Aantekeningen per hoofdstuk > Hoofdstuk 1 (vervolg)

Osiris

In het Oude Egypte was Osiris de beschermer van de dood, hij was broer en tevens echtgenoot van Isis, en vader van Horus, de god met het hoofd van een valk.


Thammoez

Thammoez is een Syrisch-Phoenicische halfgod. Zijn Griekse equivalent Adonis is wellicht beter bekend.


Mardoek

Mardoek is een Babylonische zonnegod, leider van een revolte tegen de oude godheden en de grondlegger van een nieuwe orde.


Witzli-Poetzli

Witzli-Poetzli, die soms ook omschreven wordt als Huitzilopochtli, is de oorlogsgod van de Azteken, aan wie mensenoffers werden gebracht.


Een knop in de vorm van een poedelkop

In Goethe's Faust verschijnt Mephistopheles voor het eerst aan Faust door de vorm van een zwarte poedel aan te nemen.


Een vreemdeling

Vreemdelingen wekten in de Sovjetunie zowel nieuwsgierigheid als achtedocht op. Omdat ze zowel de schone schijn en de glamour van het «buitenland» vertegenwoordigden, maar ook een risico op spionage. Praten met vreemdelingen kon iemand moeilijkheden bezorgen met de geheime politie. Er kwamen maar zelden vreemdelingen op bezoek, en zij die het deden moesten zich laten registreren bij de autoriteiten en in speciale hotels verblijven, en ze werden van nabij in de gaten gehouden.

Een buitenlander wordt in het Russisch tegenwoordig meestal aangeduid met het woord иностранец [inostranjets], maar vroeger werd het woord немец [nemets] gebruikt. Dat laatste had echter een dubbele betekenis, het betekende, naast buitenlander, ook Duitser. Wanneer Ivan in het eerste hoofdstuk van De meester en Margarita aan Woland vraagt «Вы немец?» [Vy nemets?], dan kan dat dus «bent u Duitser?» betekenen, maar net zo goed «bent u vreemdeling?». Немец [nemets] zou afgeleid zijn van het werkwoord неметь [nemet], dat verstommen betekent. Een nemets is dan een stomme, in de zin van iemand die geen Russisch spreekt.

Lees hier meer over Russen en vreemdelingen


De Phoenicische Adonis

De Phoenicische Adonis die Berlioz bedoelt is de halfgod Thammoez, het Syrisch-Phoenicische equivalent van de Griekse god Adonis.


De Phrygische Attis

Attis is een Phrygische god. Hij is de levensgezel van Cybele. Hij werd gecastreerd en bloedde dood.


De Perzische Mithras

Mithras is de Griekse naam voor de Perzische Mithra, een god die steeds de waarheid spreekt, met duizend oren, met tienduizend ogen, lang, die beschikt over de volledige kennis, die sterk is, en altijd wakker. Mithra is ook de beschermer en bewaarder van alle aspecten van de interpersoonlijke relaties, zoals vriendschap en liefde, en nauw verbonden met de godin Aredvi Sura Anahita, de hypostasis van kennis.


De drie wijzen uit het Oosten

In de Russische brontekst staat er приход волхвов [prichod volchvov]. Letterlijk vertaald is dat de komst van de tovenaars. De Nederlandse vertaler heeft dat goed geïnterpreteerd door het als de drie wijzen uit het Oosten te vertalen, want священные волхвы [svjatsjennije volchvi] betekent letterlijk de heilige tovenaars, maar wordt in het Russisch gebruikt om de drie Koningen aan te duiden. In het Evangelie van Mattheus is overigens geen sprake van koningen of wijzen, maar van magiërs. Mattheus 2:1-12 - «Toen Jezus geboren was in Betlehem in Judea, ten tijde van koning Herodes, kwamen er uit het Oosten magiërs in Jeruzalem aan.»

In de Engelse vertalingen van De meester en Margarita is er sprake van «the coming of the Magi», in de Franse vertaling wordt dat «l’arrivée des Rois mages». Een Magus was een lid van een Perzische priesterkaste, en wordt vaak vertaald als wijze, maar ook soms als magiër, wichelaar of sterrenkijker.


Neemt u mij niet kwalijk dat ik me als onbekende veroorloof...

De introductie van de vreemdeling inspireerde Mick Jagger van de Britse band The Rolling Stones om de song Sympaty For The Devil te schrijven, één jaar nadat De meester en Margarita voor het eerst was gepubliceerd. De Britse zangeres Marianne Faithfull, de vriendin van Jagger op dat moment, vertelde in 2005 in een interview met Sylvie Simmons van Mojo Magazine: «Ik had er bij Mick op aangedrongen om De meester en Margarita te lezen en, na uitvoerige gesprekken met mij, schreef hij die song».

De song begint met de woorden: «Please, allow me to introduce myself...» of «Alstublieft, veroorlooft u mij dat ik mijzelf voorstel...»

De Franse regisseur Jean-Luc Godard (°1930) bracht in 1968 de film One Plus One uit, geheel gewijd aan de totstandkoming van de song Sympathy For The Devil.

Klik hier voor een video over het maken van deze song


Die oude onrustzaaier Immanuel

Immanuel Kant (1724-1804), was een Duits idealistisch filosoof. In zijn Kritik der reinen Vernunft (1781) of Kritiek van de zuivere rede stelde hij dat wij, hoewel wij het niet kunnen bewijzen, door de zuivere rede - het vermogen om de zintuigelijke werkelijkheid te overstijgen en daar niet meer afhankelijk van te zijn - kunnen concluderen dat onder meer vrijheid, immoraliteit en God bestaan.

De vijf bewijzen die Immanuel Kant volgens Woland zou hebben vernietigd en waaraan hij zijn eigen zesde bewijs heeft toegevoegd, zijn de zogenaamde Quinquae viae, dat zijn vijf godsbewijzen geformuleerd door de katholieke filosoof en theoloog Thomas van Aquino (1225-1274) in zijn Summa Theologiae (1265-1274).

Klik hier om meer te lezen over deze bewijzen


Schiller

Friedrich Schiller (1759-1805) was een Duits dichter en dramaturg, en een liberaal idealist. Schiller was in zijn werk aanvankelijk revolutionair georiënteerd. Dat wil zeggen zoals het woord revolutionair in die tijd werd opgevat: als een streven naar vrijheid en gelijkheid en het afwijzen van willekeur en onrechtvaardigheid. In latere jaren was hij gematigder. Schiller is onder andere bekend van het gedicht An die Freude (1785) dat door zijn tijdgenoot Ludwig von Beethoven (1770-1827) gedeeltelijk verwerkt werd in het slotdeel van zijn Negende Symfonie. Een bekende uitspraak van Schiller betreffende het werk van Immanuel Kant over de vrijheid is: «je kan omdat je moet».

Schiller onderhield een productieve, maar gecompliceerde, vriendschap met de toen reeds beroemde en invloedrijke Johann Wolfgang Goethe (1749-1842), met wie hij vaak discussiëerde over thema's in verband met de esthetica, waarbij hij Goethe aanmoedigde om nauwelijks begonnen schetsen af te werken. Ze werkten ook samen aan Die Xenien (Xenien), een verzameling korte satirische gedichten waarin zowel Schiller als Goethe verbaal geweld pleegden tegen diegenen die zij beschouwden als vijanden van hun esthetische agenda.


Strauss

De Strauss die hier bedoeld wordt is David Strauss (1808-1874), een Duits theoloog, en de auteur van Das Leben Jesu, kritisch bearbeitet. Hij bekommerde zich niet om de realiteitswaarde van de figuur Jezus, maar gaf een mythische interpretatie van het nieuwe testament in de context van het poetisch bewustzijn van de Joodse en vroegchristelijke cultuur. De persoon Jezus was volgens hem een fictie die voort was gekomen uit culturele en literaire verwachtingen.

Klik hier om Das Leben Jesu, kritisch bearbeitet in het Engels te lezen


Solovki

Solovki is de gangbare benaming van de Solovetski Eilanden in de Witte Zee. Op het domein van een vroeger klooster op deze eilanden was het Соловецкий лагерь особого назначения [Solovetski lager osobogo naznatsjenija] of het Solovetskikamp voor Speciale Doeleinden gelegen, één van de vroegste en meest beruchte concentratiekampen. De laatste gevangenen werden in 1959 op een boot geladen en verdronken in de Witte Zee.

De drie jaar in Solovki zou kunnen verwijzen naar een incident dat zich heeft voorgedaan in 1926, twee jaar vóór Boelgakov aan De meester en Margarita begon te schrijven. Toen werden in Leningrad een aantal vrijmetselaars gearresteerd door de geheime politie OGPU, de voorloper van de NKVD. Eén van de arrestanten was de advocaat Boris Viktorovitsj Kiritsjenko (1883-1941?), die door het leven ging onder de schuilnaam Boris Viktorovitsj Astromov.

Astromov verklaarde dat hij al 2000 jaar oud was en dat hij een volgeling van Kant was. Hij werd veroordeeld omdat hij zou geholpen hebben bij een «internationale bourgeois-samenzwering tegen de Sovjetunie». Hij kreeg een gevangenisstraf van vijf jaar in een concentratiekamp, later vervangen door een periode van drie jaar. In december 1926 kreeg hij gratie en werd hij verbannen naar Siberië. In 1940 werd hij opnieuw gearresteerd door de NKVD. Nadien werd niets meer over hem vernomen.

De interesse van Boelgakov voor de vrijmetselarij kan onder meer verklaard worden door het feit dat, in 1903, zijn vader Afanasi Ivanovitsj Boelgakov (1859-1907), die theoloog en kerkhistoricus was, een artikel had geschreven over De moderne vrijmetselarij in haar relatie met de kerk en de staat, dat gepubliceerd werd in de Akten van de Theologische Academie van Kyiv. Ook op andere plaatsen in de roman verwijst Boelgakov naar de vrijmetselarij.

Klik hier om méér te lezen over de vrijmetselarij in De meester en Margarita


Dat doet de mens zelf

Bezdomny citeert een vers uit het gedicht Наше воскресенье [Nasje voskresenje] of Onze opstanding, geschreven door Vladimir Majakovski (1893-1930) in 1923: «нам не бог начертал бег […] миром правит сам человек» of «geen god bepaalt onze vlucht […] de wereld wordt bestuurd door de mens zelf».


Tussen zes planken

Het verhaal dat Woland hier zo plastisch beschrijft, is ontleend aan Господин из Сан-Франциско [Gospodin iz San Frantsisko] of De heer uit San Fransisco, een verhaal uit 1915 van Nobelprijswinnaar Ivan Boenin (1870-1953). Boenin zelf zei dat hij op de idee van dit verhaal was gekomen toen hij in een Moskouse boekhandel de cover had gezien van de novelle Dood in Venetië van Thomas Mann (1875-1955).

Boelgakov moet een speciale voorkeur gehad hebben voor dit verhaal, want hij verwees er ook naar in zijn roman De witte garde: «Jelena [Toerbin] had een koud wordend kopje en De heer uit San Francisco voor zich».


Eigen Merk

In de Russische tekst zegt Ivan dat hij Наша Марка (Nasja Marka) rookt. De Nederlandse vertaler maakt daar Eigen Merk van. Een juistere vertaling zou echter Ons Merk geweest zijn. De sigaretten van Nasja Marka werden oorspronkelijk geproduceerd door V.I. Asmolov & Co in Rostov aan de Don. Nasja Marka is een nog steeds bestaand en erg populair Russisch sigarettenmerk dat in 2003 zijn honderdste verjaardag vierde. In 1920 werd het bedrijf genationaliseerd en de naam veranderde in de Don Staats Tabaksfabriek (DSTF). De productie daalde prompt met 60 % tegenover 1916. Maar de Nieuwe Economische Politiek (NEP) gaf een nieuwe impuls en in 1926 was de productie reeds viermaal méér dan in 1922. Na de Sovjetperiode, in 1992, werd de DSTF gereorganiseerd en de naam veranderde in JSC Donskoy Tabak. Bij het eeuwfeest van Nasja Marka in 2003 werd een nieuw complex gebouwd met een productiecapaciteit van 60 miljard sigaretten per jaar. JSC Donskoy Tabak maakt nu deel uit van de agroholding AGROCOM.

De manier waarop Woland een sigaret aanbiedt doet sterk denken aan een scène uit Goethe's Faust. De duivel Mephistopheles vraagt aan enkele drinkebroers in de Auerbachs Keller in Leipzig: «Nun sagt, was wünschet ihr zu schmecken?» of «Zeg mij, wat wenst u proeven?», waarop prompt de wedervraag komt: «Wie meint Ihr das? Habt Ihr so mancherlei?» of «Hoe bedoelt u dat? Heeft u dan zoveel keuze?» Net zoals Ivan vraagt: «Heeft u dan soms een compleet assortiment?» wanneer Woland hem vraagt wat hij het liefst rookt. .


Een driehoek op de sigarettenkoker

De sigarettenkoker van de onbekende bevat inderdaad Eigen Merk - en dat is niet zo verwonderlijk: de duivel is traditioneel begiftigd met het vermogen om gelijk welk verlangd voorwerp te doen verschijnen. Maar Berlioz en Ivan zijn nog méér verbaasd door de driehoek die de koker siert. Dat is één van de symbolen van de duivel. Hij duikt voortdurend op in de esoterie (de joodse mystiek, de mystiek van de getallen, de vrijmetselarij). Het is de omkeerbare figuur bij uitstek, vaak geassocieerd met zijn spiegelbeeld, zoals in het zegel van Salomon en de Davidster (David was de vader van Salomon). Dit zegel wordt gevormd door twee in elkaar geschoven driehoeken: de ene - met de punt naar beneden - vertegenwoordigt de negatieve krachten of de duivel, de andere - met de punt naar boven - vertegenwoordigt de positieve krachten of God. Het evenwicht van beide driehoeken is de sleutel tot de Wijsheid.

Op het deksel van de sigarettenkoker «schitterde een wit-blauw vuur» in de driehoek van briljanten. Blauw is de hoogste kleur van de vrijmetselarij. Het staat symbool voor perfectie, waarheid en onsterfelijkheid. Een driehoek met het alziend oog hangt in alle tempels van vrijmetselaarsloges aan de wand tegenover de ingang, in wat symbolisch als het oosten wordt aangeduid.

De interesse van Boelgakov voor de symbolen van de vrijmetselarij kan onder meer verklaard worden door het feit dat zijn vader Afanasi Ivanovitsj Boelgakov (1859-1907), die theoloog en kerkhistoricus was, in 1903 een artikel had geschreven over De moderne vrijmetselarij in haar relatie met de kerk en de staat, dat gepubliceerd werd in de Akten van de Theologische Academie van Kyiv.

Klik hier om méér te lezen over de vrijmetselarij in De meester en Margarita


Mercurius en de maan

De term retrograde is afgeleid van het Latijnse woord retrogradus of achterwaartse stap. Voor astrologen zijn de planeten of de maan «retrograde» wanneer zij, vanop de aarde gezien, niet meer hun normale baan om de zon lijken te volgen, maar stil lijken te staan, of zelfs in tegengestelde richting lijken te bewegen. In realiteit is dat een optische illusie, want die planeten draaien niet echt andersom, het lijkt alleen maar zo. Voor de planeet Mercurius doet dit verschijnsel zich ongeveer drie keer per jaar voor, telkens voor een drietal weken.

Astrologen en spiritueel ingestelde mensen waarschuwen vaak voor periodes van volle maan en periodes waarin een planeet retrograde gaat. In een dergelijke periode mogen sommige mensen, afhankelijk van het moment en de plaats waar ze geboren zijn, groot onheil verwachten in de domeinen waarvoor de betrokken planeten symbool staat.

Mercurius staat onder meer symbool voor handel, communicatie, reizen en transport, en dus ook voor tramlijnen. Het hoeft dus niet te verbazen dat Berlioz een tragische ontmoeting met de tram kon verwachten.

Mensen die Mercurius in het tweede huis hebben gaan volgens astrologen verstandig en zakelijk met geld om, en denken steeds aan methodes om hun inkomen of bezit te vergroten. Bij tegenslagen worden zij nerveus over hun inkomenspositie.

Voor wie er in gelooft: op 4 oktober 2021 vielen het communicatienetwerk Facebook en zijn filialen Messenger, WhatsApp en Instagram volledig uit, met als gevolg dat 3,5 miljard mensen wereldwijd deze platformen niet konden gebruiken. De dag nadien kon men op veel plaatsen «Mercurius retrograde» als verklaring lezen, want die planeet, het symbool van communicatie, was inderdaad retrograde van 27 september tot 18 oktober 2021.


Vijanden? Interventionisten?

In de vroege Sovjetperiode werd er constant gesproken over vijanden van de revolutie en buitenlandse interventionisten die op de loer lagen om de nieuwe arbeidersstaat te ondermijnen.


Komsomol

Komsomol is een typische sovjetsamentrekking van Коммунистический союз молодёжи [Kommoenistitsjeskij Sojoez Molodjozji] of Verbond van de Communistische Jeugd. Van alle goede Sovjetjongeren werd verwacht dat ze erbij aansloten.

Komsomol had weinig directe invloed op de Communistische Partij, maar speelde een belangrijke rol als mechanisme om de waarden van de communistische partij aan de jongeren aan te leren, en als platform om jongeren in de politieke arena te loodsen. De bestuurster van de tram die Berlioz zal onthoofden, is lid van Komsomol. Dat weten we omdat ze een vuurrode halsdoek had.

De opgroeiende Sovjetburger diende een ideologisch traject af te leggen, dat begon bij de Pioniers of de Всесоюзная пионерская организация [Vsesokoeznaja pionjerskaja organizatsia]. Wanneer men 14 werd, stapte men over naar de Komsomol, waar men tot zijn 28ste bleef. Daarna konden getalenteerde leden lid worden van de Communistische Partij, wat een voorwaarde was voor een hogere functie. De Komsomol diende daardoor ook als een vergaarbak voor jonge talenten, en als een springplank voor de carrière. Uit de jeugdbeweging gezet worden wegens bijvoorbeeld wangedrag op school, of wegens het verspreiden van politiek incorrecte opvattingen was derhalve een zeer zware straf: het betekende dat een carrière binnen de Sovjet-Unie niet meer mogelijk was


Annoesjka

Annoesjka is één van de weinige figuren uit De meester en Margarita die door de schrijver uit het echte leven werd geplukt zonder aanpassingen. Tatiana Lappa (1892-1982), Boelgakovs eerste vrouw herinnert zich een Annoesjka Gorjatsjeva (1871-?) die in hetzelfde appartement nummer 50 woonde. Dat appartement was een soort arbeiderswoning met 7 kamers naast een centrale gang. Annoesjka Gorjatsjeva had een zoon die zij vaak sloeg. Zij stookten hun eigen vodka, waren vaak dronken, vochten dan en maakten veel lawaai.

In een eerdere versie van de roman heette ze Pelagejoesjka, in een andere heette ze Annoesjka Basina. Zij speelde ook een rol in Huis nr. 13. De Elpit-arbcommune, een kortverhaal uit 1922, en in Theaterroman, ook bekend als Zwarte sneeuw, een roman uit 1937.

Boelgakov kon zich behoorlijk ergeren aan die echte Annoesjka, zoals blijkt wat hij noteerde in zijn dagboek op 29 oktober 1923: «De eerste verwarmde dag werd gekenmerkt door het feit dat de beruchte Annoesjka het keukenraam de hele nacht wijd open liet staan. Ik weet werkelijk niet wat te doen met het tuig dat hier woont».

Klik op deze link om méér te lezen over Annoesjka Gorjatsjeva


Een Russische emigrant

Veel Russen die tegen de revolutie gekant waren emigreerden naar het buitenland, en vormden belangrijke Russische kolonies in verschillende hoofdsteden  - Berlijn, Parijs, Praag, Harbin, Shanghai - waar ze potentiële spionnen en interventionisten waren.


Herbert Aurilachs

Herbert Aurilachs (958-1005) was een theoloog en wiskundige, waarvan werd aangenomen dat hij een tovenaar en alchemist was. In 999 werd hij paus onder de naam Sylvester II.


Nisan

Nisan is, volgens de wereldlijke volgorde, de zevende maand van de Joodse maankalender. Oorspronkelijk, volgens de religieuze volgorde was het de eerste maand. De vijftiende dag van Nisan (beginnend met de zonsondergang van de veertiende) is de start van het feest van Pesach (Hebreeuws: פסח - afgeleid van 'sloeg over': Pasach). Het is de dag van de volle maan, want de joodse maanden beginnen op de dag volgend op de astronomische nieuwe maan. Pesach is ook bekend als Passover, het lentefeest, vrijheidsfeest of matzefeest, dat de exodus van de Joden uit Egypte herdenkt.

Vorige pagina hoofdstuk 1



Deze pagina delen |